De poorten van de hel. Kom meer te weten over de poort naar Auschwitz I

Arbeit macht frei

De ijzeren poort met de inscriptie Arbeit macht frei - Arbeid maakt vrij - verwelkomt bezoekers die naar Auschwitz komen. Deze parafrase van de Bijbelse quote "De waarheid zal je vrijmaken" (Johannes 8:32) verschijnt niet alleen boven de ingang van Auschwitz, maar ook bij de ingangen van andere nazi-kampen: Dachau, Gross-Rosen, Sachsenhausen, Theresienstadt en Flossenbürg. Vóór de oorlog werd de slogan al gebruikt door de NSDAP tijdens acties tegen werkloosheid in Duitsland.

Als je de angstaanjagende geschiedenis van de naziconcentratiekampen kent, weet je hoe cynisch deze slogan was. Helaas was voor gevangenen vaak de enige manier om bevrijd te worden uit Auschwitz de dood, wat ze zelf zeiden, een kamp couplet herhalend even ironisch als de inscriptie zelf:

Arbeit macht frei durch Krematorium Nummer drei (Arbeid maakt vrij door crematorium nummer drie)

De poort werd gemaakt door Poolse politieke gevangenen onder leiding van Jan Liwacz (kampnummer 1010 - voor zijn deportatie naar Auschwitz een meester in artistiek smeden), die in 1940 met een van de eerste transporten vanuit de gevangenis in Wiśnicz naar Auschwitz kwamen. De bouw van de poort was onderdeel van de werkzaamheden om het kamphek te versterken (houten palen werden vervangen door gewapend beton met prikkeldraad onder spanning).

Als je naar de inscriptie kijkt, zie je dat de letter "B" ondersteboven is gelast. Er wordt gefluisterd dat de smeden dit opzettelijk deden - als een teken van verzet. Er zijn echter ook mensen die beweren dat het puur toeval is. Kazimierz Albin (1922-2019), een van de weinige overlevenden die met het eerste transport naar Auschwitz kwamen (kampnummer 118), herinnert zich de dag dat de inscriptie op de poort werd geplaatst. "We waren geschokt door het cynisme van de Duitsers. Ze schreven 'arbeid maakt vrij', hoewel we aan den lijve ondervonden hadden dat arbeid in Auschwitz slechts een methode was om gevangenen te doden [...]. De inscriptie was een vast onderdeel van mijn kampleven. Ik kwam er twee keer per dag langs. Toen mijn commando aan het werk ging en toen het terugkwam. Al snel werd de inscriptie, net als voor andere gevangenen, voor mij het symbool van deze plek. Het symbool van de hel die de Duitsers ons hadden bereid. Het symbool van hun hypocrisie en wreedheid. Van collega's die later naar Auschwitz kwamen, hoorde ik dat de inscriptie hen de grootste angst aanjoeg toen ze voor het eerst de poort van het kamp overstaken"1.

Na de bevrijding van het kamp waren de Sovjets van plan om de inscriptie naar Rusland te transporteren, maar dit werd verhinderd door voormalig gevangene Eugeniusz Nosal (kampnummer 693), die erin slaagde een bewaker om te kopen die een wagon met de lading bewaakte - naar verluidt met behulp van een fles zelfgestookte alcohol - en vervolgens de inscriptie verborg in het stadhuis van Oświęcim. Dankzij dit kon de slogan terugkeren naar de poort toen het Museum en Gedenkplaats werden opgericht.

Wie heeft de inscriptie gestolen?

Een interessant feit is dat de inscriptie in december 2009 werd gestolen. Gelukkig werd het hersteld - in drie delen - slechts 70 uur later in een dorp bij Toruń, vanwaar het verder zou gaan naar... Zweden. Marcin A. en Andrzej S. en Anders Högström, die de groep zou leiden, werden verantwoordelijk gehouden voor de diefstal. De beschuldigde beweerde dat de roof niet op zijn bevel was uitgevoerd, maar dat de inscriptie was besteld door de Zweedse miljonair Lars-Göran Wahlström, die banden had met neonazi's.

Högström verklaarde destijds dat de Arbeit macht frei-inscriptie moest worden verkocht en dat het geld zou worden gebruikt om een nazistische aanval op de Zweedse regering te financieren. Het was geen geheim dat Lars-Göran Wahlström geïnteresseerd was in naoorlogse souvenirs - naar verluidt hingen er in zijn villa portretten van Adolf Hitler, een vlag met een swastika, onderscheidingen en andere artefacten die verband hielden met het nazisme. Hij kende Högström persoonlijk, maar werd vanwege gebrek aan bewijs vrijgesproken van de beschuldigingen. Pas in 2020 bekende Andres Högström in het boek Extremisten [Extremist] van journalist Bosse Gustafsson dat hij het brein was achter de hele operatie en dat er geen opruiers of samenzwering waren.

Sinds die gebeurtenis wordt het originele opschrift tentoongesteld in het Auschwitz-Birkenau Museum, en op de poort hangt een replica. Dit heeft niet alleen te maken met de diefstal, maar ook met de weersomstandigheden die corrosie kunnen veroorzaken.

Interessant is dat een soortgelijk verhaal de inscriptie van het Dachau-kamp overkwam, die in 2014 werd gestolen. Het werd pas twee jaar later in Noorwegen teruggevonden. Het is moeilijk om niet de indruk te krijgen dat nazistische artefacten een ongezonde fascinatie opwekken bij sommige mensen.

Bezoeken

Bij het zien van de poort van het Auschwitz-Birkenau Museum is het belangrijk te onthouden dat tijdens de bezetting meer dan 1,3 miljoen mensen het kamp binnenkwamen. Toen de bevrijding kwam, konden slechts 7.000 overlevenden door de poort naar buiten (gedurende vijf jaar overleefden ongeveer 200.000 mensen hun verblijf in het kamp - sommigen van hen stierven tijdens de zogenaamde dodenmarsen). Met dit in gedachten, is het volkomen terecht om af te zien van het nemen van een selfie met een brede glimlach tegen de achtergrond van de Arbeit macht frei-inscriptie, wat helaas gebeurt bij sommige toeristen. Auschwitz is niet alleen een museum, maar ook een gedenkplaats en vooral een van de grootste begraafplaatsen ter wereld.

Voetnoten:

1. Fragment uit een interview met K. Albin voor "Rzeczpospolita", 19.12.2009.

Wstecz